Poema ida, depois festa ba fulan-agostu

Fulan-agostu liu, lahó atividade kulturál ne’ebé hametin Timor-Leste ninia kultura nasionál. Seidauk iha konxiénsia atu hakribi kultura monok (iha Paulo Freire ninia termu) husi liman-rohan portugés no indonéziu nian. Liuliu ba loron vitória nian sempre esporta hela de’it kultura husi indústria divertida indonézia to’o malae-mutin nian.

Nune’e nasaun li’ur ho kompañia boot mai no domina espozisaun iha Mercado Municipal. Até palku ba kalan kulturál nu’udar tutun husi festa-agostu, Kris Dayanti, artista indonézia ida maka sai estrela. Fenomenál tan na’i-ulun sira mós tuur lametin. Mas halo triste, kala bidu ho tebedai tau ba ninin.

Maibé husik ba! Fulan-agostu liu ona. Agora, oinsá ho ita-nia mehi sira? Iha tinan 1975, mane-klosan Francisco Borja iha mehi ba povu timoroan ninia futuru. Hakerek iha poezia Povu Maubere Sei La Sai Tan Atan ba Ema Ida nu’udar despedida ba otas koloniál. Ha’u hili balu:[1]

É preciso gritar bem alto
que o povo de Timor
que o povo Maubere
não pode ser escravo
de mais ninguém
de mais ninguém
de mais ninguém

Ita sei hakilar ho kbiit tebes
ba povu timór
ba povu maubere
atu labele sai tan
ema ida ninia atan
la sai tan
la sai tan
la sai tan
ema ida nia atan.

Durante opresaun indonézia husi Lizboa iha tinan 1986, Fernando Sylvan mós mehi ho obra poétika:[2]

Funu, Guerra. – A Guerra
há-de terminar
a sorrir amor
Semente a partir-se
tem seu fim na flor

Funu, Funu. – Funu sei hotu
atu hamanasa iha domin
Ai-musan sei rahun
sei iha rohan, buras iha ai-funan

Borja no Sylvan liuhosi poezia hatudu arte ne’ebé nega koloniál sira-nia glória. Hetan inspirasaun husi sosiedade kraik, toos no mukit. Iha tempu poeta sira hahú tatoli kona-ba domin ne’ebé lakon, la’ós sentimentál ho tema ida-ne’ebé tasak, objetivu no emosionál. La’ós tan kona-ba konseitu abstratu, maibé ema ninia moris reál,[3] ne’ebé hakarak sai husi korrente opresaun nian no tatoli ita-nia kultura rasik.

Se ita seidauk fó fatin ba ita-nia kultura rasik, tuir Paulo Freire ita moris ho mitu ukun-na’in sira-nian. Moris iha dualista. Sai ita an rasik no filafali hetan influénsia forte, maibé hakribi mós karakterístika metropolitana (kontestu ita nian maka Jakarta). Basá sira-nia ekonomia forte no teknolojia sofistikada halo ita só tabelen ba saida mak sira halo iha área hotuhotu.[4]

Ne’e maka ita-nia realidade, áte mídia balu admira ba Jakarta. Hili artigu husi sira-nia jornál ka konta sira-nia artista iha pájina ida tomak maski la relevante mai ita. Impoténsia intelektuál ne’ebé oho arte kriativa basá la dezenvolve ita-nia kultura husi arte plástika, literatura, filozofia, siénsia, múzika no seluk tan ne’ebé reflete husi ita-nia ambiente sosiál rasik.[5]

Ita-nia kultura sei subordinadu ba metropolitanu, ita sei la’o ho identidade fraka no la foti ulun ba ita-nia kántiku, arte, ai-knanoik no festivál ne’ebé sei kbiit-laek. Tuir Abé Barreto: “ita labele haluha ita-nia hun, ita-nia abut. Ita-nia abut mak fó kbiit. Ita-nia abut mak fó beran mai ita. Bainhira ita kotu ho ita-nia abut, loro-matan sa’e mai, habai ita maran dekor, ita namalaik. ita-nia hun ne’ebé tuba metin iha Matebian, Kablaki no Ramelau ninia hun”. Hametin iha Fernando Sylvan ninia poezia husi tinan 1982:[6]

MANIFESTO MAUBERE

A cultura é a memória
de um povo que não morre!
A acção é a história de um povo que não morre!
Ouviram? Ouviram bem?

A vida é a liberdadede um povo que não morre!
A independência é a vontade de um povo que não morre!
Ouviram? Ouviram bem?

A justiça é a oferta de um povo que não morre!
Ouviram? Ouviram bem?
A luta é a descoberta de um povo que não morre!
Ouviram? Ouviram bem?

MANIFESTU MAUBERE

Kultura nu’udar memória povu ida-ne’ebé la mate!
Asaun nu’udar istória povu ida-ne’ebé la mate!
Imi rona? Imi rona didi’ak?

Moris nu’udar liberdade povu ida-ne’ebé la mate!
Ukun rasik-an nu’udar povu ida ninia hakarak ne’ebé la mate!
Imi rona? Imi rona didi’ak?

Justisa nu’udar buat-karan povu ida-ne’ebé la mate!
Imi rona? Imi rona didi’ak?
Luta nu’udar povu ida ninia deskobre ne’ebé la mate!
Imi rona? Imi rona didi’ak?

Sylvan ninia poezia sai bee-matan hodi haburas kultura maubere nian. Inspira atu iha sensibilidade hodi hametin no tau matan ba ita-nia kultura rasik. Nune’e mós Kayrala Xanana nu’udar poeta ida.[7] Mas ho kadeira primeiru-ministru nian okupadu tiha ho protokolu, burokrasia no krítika oioin; karik lakon tiha sentidu poétiku ne’ebé afeta governu ladún haberan kultura husi povu rai ida-ne’e nian.

Xanana rasik hakribi kultura burgezia nian ne’ebé tabele ba kolonialista sira. Hakerek iha poezia A sacratissima pratica de politicantes burgueses (Loron 11 fulan-Outubru 1975) ne’ebé hirus hasoru liman-rohan koloniál no faxista nomós arrepende tansá mosu golpedestadu, no fó kulpa ba timoroan be laiha unidade nu’udar ita-nia dilema. Sentimentu ne’ebé tatoli mós iha Homenagem aos que tombaram (Loron 1 fulan-novembru 1975).[8]

Poezia rua ne’e hakerek iha tempu koloniál ninia rohan. Maibé ita hatene hori uluk kedas no liuliu agora, klaru no moos, sé mak iha kotuk hodi halo timoroan nakrahun to’o mosu funu entre ita iha tinan 1975. Kauza balun husi li’ur, interese husi Funu Malirin (Guerra Fria) no husi kompañia petrolífera iha Washington, Canberra no Jakarta bainhira Borja ninia poezia no mehi, imajináriu liu ba metropolitanu sira-nia ukun-na’in ne’ebé mesak fuuk-mutin tiha ona. Akontesimentu iha tinan 1975, rezulta ita-nia situasaun ohin loron.

Tan ne’e tebe sai tiha otas koloniál no okupasaun militár, tempu to’o-ona haberan ita-nia kultura. Hodi kontinua Borja no Sylvan ninia mehi, lisuk loromatan setembru depois festa fulan-agostu nian. Anin tasi fó-hanoin ba tinan 1999, bainhira tasi-ibun hahú kaladu iha Estadu ninia kadunan oin. Ataúro, illa dadur-na’in iha ha’u-nia matan laran akompaña poezia-oan ida lekar.

Dili – Ataúro no Laloran husi Tasi

Laloran tasi nian baku bá-mai
atu tasi ninia furin haksasin
ema sira mout iha tasi
tan kilat-musan!
iha loron invazaun nian
dezembru hitu-nulu-resin-lima

Laloran tasi nian baku bá-mai
atu tasi ninia furin haksasin
ema la’orai hakur tasi hafoin knua no sidade, motuk
iha loron liberdade nian setembru hitu-nulu-resin sia

Iha loro-kraik entre Dili no Ataúro
laloran tasi nian la hakmatek
to’o ema be moris, aprende buat ida
husi rihun be husik ninia rain
husi rihun be hetan persegisaun
husi rihun be mate.

Jardín Halí-Hun, Dili. Loron 1/09/2009.


Publika iha Semanál Kla’ak, Númeru 48, loron 11 fulan-setembru 2009.

Nota de rodapé
[1] Jill Jolliffe. (2005). Fransisco Borja da Costa: Poesias de Revolucionárias Na Luta Contra O Colonialismo. Bilingue Português-Tetun.Instituto Sahe Para a Libertação. Dili. p. 20. Tradusaun ba lia-portugés husi Cassia Bechara; ba lia-tetun husi Abé Barreto, et. al.
[2] Tradusaun ba lia-tetun husi Abé Barreto. Haree “Fernando Sylvan: Ha’u-Nia Mestre, Ha’u-nia Mentór” iha Várzea de Letras. Bilingue Português-Tetun. Julho-2004.
[3] “The Role of Poetry in The Mozambican Revolution”, sitasaun iha Paulo Freire. (2004). Politik Pendidikan: Kebudayaan, Kekuasaan dan Pembebasan. Pustaka Pelajar. Yogyakarta. p.139-140.
[4] Idem. p. 131-132
[5] Definisaun kona-ba kultura ba parte hirak-ne’e hahú iha sékulu da-19. Haree Peter Burke. (2003). Sejarah dan Teori Sosial. Obor. Jakarta. p.176-177.
[6] Abé Barreto. op.cit. Tradusaun husi lia-portugés ba lia-malaiu husi Abé Barreto no hakerek-na’in tenta halo tradusaun livre husi lia-malaiu ba lia-tetun.
[7] Nu’udar poeta Xanana Gusmão publika livru poezia nian iha tinan 2003. Mar Meu – Poemas e Pinturas/Tasi Ha’un – Dadolin no Taturik. Granito/Instituto Camões. Porto. 2003.
[8] Geoffrey C. Gunn. (2005).  500 Tahun Timor-Lorosa’e. Sa’he for Liberation & Nagasaky University. Dili. p. 422.


Pintura: Alfe RM

Be the first to comment

Leave a Reply

Your email address will not be published.


*