Lenda husi Iparira

Introdusaun

La’ós buat fasil atu hakerek istória ida-ne’ebé baibain konta husi ibun ba ibun. Ida-ne’e akontese bainhira peskiza tuir kona-ba lenda Iparira nian iha fulan-maiu 2014, hodi entrevista ema rua husi jerasaun diferente, ida katuas liu no ida fali sei klosan uitoan aleinde konsulta mós ema balun tan. Problema seluk, susar atu hetan lais ema ne’ebé sei memoriza ho di’ak no fluente atu konta istória. Liuliu jerasaun joven kuaze la hatene, tanba mídia-sosiál ou televizaun hahú troka tradisaun konta istória iha uma-laran. Nune’e ema uitoan de’it maka sei bele konta ou dalabalu haktuir lakompletu no kuandu liu ema na’in ida maka konta sei iha versaun oioin.

Maski nune’e peskiza ne’e konsege dokumenta lenda Iparira iha lian fataluku, esplika kona-ba oinsá povuasaun Iparira nian mosu ho bee-matan tolu: Iparira, Ira-Valuvalun no Kaki-Ira. Saida maka konstrui iha istória liuliu bazeia ba narrasaun husi Aleixo Aniçeto; no katuas Loureiro da Silva haktuir sobre asu no fatin ninia naran. Iha prosesu hakerek nian tenke kompila istória husi versaun rua ba ida no kompara ho versaun sira seluk. Parte ne’ebé tuir Loureiro da Silva sagradu, la haktuir iha lenda populár. Maibé faktu importante sira sei haktuir hotuhotu iha versaun populár, se fonte sira permite. Prosesu hakerek nian hahú ho rezumu ba pontu importante sira iha lia-fataluku, hafoin dezenvolve sai istória iha lia-tetun no halo versaun ida iha lia-portugés. 

LENDA IPARIRA ^[1]

Istória hahú husi bee-matan ne’ebé forma bee-lihun ida. Ne’ebé tuir loloos rai maran no ema ladún hela iha-ne’ebá. Mas ohin loron bee-suli no fó moris ba ema hotu.

Hori tempu ulukliu iha fatin ne’e família ida moris haksolok ho oan-feto mesak ne’ebé bonita loos. Oan-feto ne’e sempre hein uma, bainhira ninia na’i-lou no na’i-mane bá kuru bee iha fatin dook no sira-nia asu Laku-Wetar^[2] lori tuituir hela de’it.

Loron ida iha tempu ai-horis sira namlaik no rai rahun semo. Bee-matan nu’udar fatin baibain atu kuru bee-moos sai maran dekor. Husi dadeersan nakukun feto ninia na’i-tei sai bá buka bee to’o meudia mas seidauk fila. Iha uma feto-raan ne’e soru tais no hananu ninia laran-kraik, tanba mesak loos. Teki-tekir asu Laku-Wetar mosu, bokon ho ikun baku ba mai. Hein ba hein rai atu lokraik, feto ne’e hahú buka-tuir ninia nai-tei sira. Foti lusu-lusu^[3] halo ko’ak no tau ahu iha laran, hafoin tara ba Laku-Wetar ninia kakorok. Nune’e, nia la’o tuir asu ninia kotuk liuhosi ain-fatin hosi ahu ne’ebé monu ba rai. Sai bá li’ur, feto ne’e buka kedas ninia nai-tei maibé la hetan ema ida.

Hafoin ladook husi uma, asu ne’e haksoit no nani iha bee-lihun ida. Feto hakfodak tebes, mas teki-tekir mane-klosan bonitu ida mosu husi duut ne’ebé moris buras iha bee leten.

– Ó sé? – husu feto-raan ne’e.

– Ha’u maka bee-na’in. –  mane-klosan ne’e hatán.

– Aí, ami nunka haree bee-matan ne’e! Moos loos, ami bele kuru iha-ne’e ka?

– Bele, maibé ó maka tenke mai kuru duni. – responde mane-klosan ne’e.

Feto ne’e kontente loos, halai fila hikas ba uma. Lori au-doran mai kuru bee. Bainhira bee-fatin iha ninia uma besik nakonu, mane-klosan ne’e tuur iha bee leten no hahú hananu ninia laran triste.

– Nu’usá ó-nia knananuk triste loos? – hatete feto-raan ne’e.

– Ha’u triste tanba bee besik atu maran no bee-matan sira besibesik sei maran. Bee ne’e presiza feto ida atu hein, atu suli nafatin. – mane-klosan ne’e hatán.

– Entaun, ha’u bele hein. Mas hein hanu’usá?

– Se hakarak, ó bele sai ha’u-nia kaben no ita rua maka hein lisuk. – sujere mane-klosan ne’e.

– Ha’u hakarak, maibé ita tenke bá ko’alia uluk ho ha’u-nia na’i-tei. – responde feto-raan ne’e.

La kle’ur, bainhira rai besik nakaras feto ninia na’i-tei foin to’o-mai. Maibé sira hakfodak haree bee-fatin nakonu hotu.

– Ó kuru bee iha-ne’ebé maka hotuhotu nakonu lais ne’e? – husu ninia na’i-tei. 

– Ha’u kuru iha bee-matan ida iha sorin ne’ebá. Mane-klosan ida maka hein. – feto-raan ne’e hatán.

Nune’e, haktuir hotu ba ninia na’i-tei, família ne’e bá hamutuk iha bee-matan fatin. Foufoun sira lahetan buat ida tanba duut fuik buras loos naktaka ba bee leten. Teki-tekir mane-klosan ne’e kumprimenta sira.

– Benvindu ba imi hotu! – hatete mane-klosan.

– Ah! Ita maka bee na’in? Hahú aban ami bele mai kuru bee iha-ne’e ka? – husu feto ninia na’i-tei.

– Bele, mas ha’u-nia laran taridu basá lakleur bee-matan ne’e maran ona. Se imi hakarak bee sulin nafatin, imi tenke permite imi-nia oan feto sai ha’u-nia ferik-oan, atu ami na’in rua hein bee-matan ne’e. – deklara mane-klosan ne’e.

Nune’e rona mós husi ninia oan feto katak hakarak hola mane-klosan ne’e, entaun sira fila hikas kedas. Iha uma sira fó hatais no hafutar ninia oan feto, oho fahi no tein hahán hafoin bá fali bee-matan.

To’o iha-ne’ebá mane-klosan ne’e ka’it feto ninia liman, hafoin sira rua tama ba bee laran no lakon kedas. Asu Laku-Wetar haksoit tuir ninia na’in feto ne’e, mas nakfila kedas sai fatuk boot ida besik bee-matan.^[4]

Feto ninia na’i-tei triste loos, maibé ikusmai ema hotuhotu alegre tanba bee-matan suli iha sira-nia uma oin tinan ba tinan. Fó moris ba sira-nia oan, bei-oan to’o fatin ne’e sai povuasaun ida hanaran Iparira. Husi liafuan Fataluku, ipar katak asu no ira katak bee. Hafoin suli tan bee-matan rua hanaran Ira-valuvalun^[5] no Kaki-Ira.^[6]

KONTADÓR SIRA

Aleixo Aniceto moris iha Vailovaia, Suku Com, Sub-distritu Moro, Distritu Lautém, dia loron 5 fulan-novembru tinan 1962. Akaba eskola iha 2º klase iha períodu portugés, tinan 1972. Tempu indonéziu nu’udar funsionáriu iha Eskola Primária SDN (Sekolah Dasar Negeri) I Parlamento-Moro. Agora serbisu nu’udar agrikultór no halo negósiu ki’ik. Nia bele haktuir istória ne’e tanba rona husi ninia na’i-feto – Madalena Aniceto ne’ebé haktuik iha tempu kalan bainhira sei ki’ik no avó-feto husi rekolledór – Rogério Sávio Ma’averu. Entrevista ba daruak ho Loureiro da Silva ne’ebé dalabalun haktuir istória ho maneira hamulak. Moris iha Laiara, Suku Parlamento, Sub-distritu Moro, Distritu Lautém, dia 28 fulan-Outubru 1930. Nia agrikultór no nunka tuur iha banku eskola. Entrevista ho kontadór na’in rua ne’e, ida-idak kuaze iha minutu sanulu-resin-haat.

Publika iha Márcia V. Cavalcante & Maria da Cunha (orgs.) Histórias da minha origem – Ai-knanoik hosi ha’u-nia hun. Díli. PDC.PPGP. 2018. p.81 85.

Nota de rodapé
^[1] Aldeia Iparira parte husi suku Parlamento-Moro, Sub-distritu Lautém, Distritu Lautém.
^[2] Wetar naran illa iha Molukas (Provínsia Indonézia). Ema fataluku iha ninia istória orál barak maka haktuir kona-ba sira-nia bei’ala ninia ain-fatin liuhosi illa ki’ikoan ne’ebé haleu rai-Timór.
^[3] Fatin tau ahu halo husi au.
^[4] Istória ne’e haktuir husi tempu bei’ala horiuluk kedas. Mas fatuk ne’e sei metin to’o dékada 1990, iha períodu husi okupasaun indonézia foin rahun iha bee-laran.
^[5] Ira Valuvalun iha lia-fataluku katak «bee nakali».
^[6] Kaki-Ira iha lia-fataluku katak «bee kura moras kulit nian.»

Foto: Bee-matan iha Iparira – Sávio Ma’averu.