Duo Maia halo konsertu (19/7) no rihun timoroan halibur iha Estádio Municipal Díli atu hetan divertimentu baratu. Tuir komité ne’ebé organiza katak konsertu ne’e simbolikamente harabat relasaun amigável entre Indonézia ho Timor-Leste. Mais bele mós nu’udar ópiu ida. Fó diversaun iha tempu badak atu timoroan haluha kabun ka pelumenus kanek maka militár indonéziu husik hela durante tinan 24. Maibé kontraste katak bele hakanek tan timoroan ninia fuan no hafanu fali memória moruk husi okupasaun indonézia.
Hamaus ho konsertu muzikál
Sidade Díli entuziasmadu ba konsertu muzikál liuliu husi estranjeiru. Artista indonézia sira sai famozu tan timoroan barak toman haree televizaun indonézia liuhosi parábola. Ida-ne’e hatudu tendénsia atu gosta liu kultura rai-li’ur liuliu husi Indonézia no matan inferiór ba kultura rai-na’in ne’ebé durante tempu naruk haraik ba dominasaun koloniál. Iha tempu ukun an ho maioria timoroan sei hasoru realidade pobreza nian halo ukun-na’in sira espertu hodi oferese konsertu muzikál. Ópiu ida hodi trava neineik no prevene povu ne’ebé la satisfas ho kondisaun agora lahamosu runguranga sosiál.
Ukun-na’in sira mós hakmatek uitoan inklui iha Indonézia tanba governu husi nasaun rua tau ba kotuk tribunál ba kriminál sira durante okupasaun. Maibé ba sira ne’ebé lasofre amnésia, konsertu ne’e fó hanoin fali oinsá durante tinan 24 laran, indonéziu sira halo penetrasaun kulturál ho objetivu hadau timoroan ninia fuan ba polítika integrasaun nian. Ita lembra hela oinsá militár indonéziu iha distritu ida-ida dalabarak hatudu ninia jeitu toka múzika, até loron boot indonéziu nian artista ibukota husi Jakarta mai kanta no doko an. Ópiu muzikál ho líriku no ritmiku ne’ebé dook husi realidade Timor-Leste nian.
Ita mós hanoin hikas ba rohan tempu koloniál portugés liutiha Revolução dos Cravos ulukna’in UDT (União Democrática Timorense) maka konvida banda muzikál indonézia nian, Koes Plus atu toka iha Dili. Konsuladu indonéziu tempu ne’ebá E.M. Tomodok hakerek iha livru Hari-Hari Akhir Timor Portugis (Pustaka Jaya: 1996) kona-ba espetadór timoroan iha konsertu Koes Plus nian hatán ba hakrekon: Viva Fretilin! Hakilar hodi hatán: Viva Apodeti! Viva Indonézia! Viva prezidente Soeharto!
Duo Maia no komité konsertu mós hakilar ba públiku: Viva amizade Indonézia ho Timor-Leste. Hidup persahabatan Indonesia dan Timor-Leste! L’histoire se répète? Só ninia konteúdu hakrekon ketak tiha maibé klaru antes invade Timor-Leste, indonéziu sira-nia estratéjia ida maka hamaus ho konsertu muzikál hafoin husik ita ho ahi-kadesan tinan 1999 nian no mai hamaus fali tan ho maneira ida-ne’e.
Abuzu Seksuál
Sai memória sosiál katak militár indonéziu halo feto timoroan nu’udar alvu ba torturasaun no violasaun durante okupasaun. Hahalok ne’e hatún timoroan ninia umanidade, inklui mós hatún mane sira-nia morál no espíritu luta nian, hatudu sira-nia frakasa hodi defende ninia feton sira. Maski nune’e feto sira nafatin fó kontribuisaun boot no barak maka fó ninia moris tomak ba prosesu ukun rasik-an nian.
Só kultura patriarkál sei halo ita dalabarak haluha tiha feto sira-nia papél. Ema barak matan lamoos bainhira haree bibere ida kous-oan husi indonéziu ninia militár no laharee katak iha situasaun dilemátika obriga feto sira kria relasaun ne’e. Até aat liu se haree hahalok militár indonéziu hamoe beibeik feto sira iha públiku la halo mane timoroan sira sai konxiente, maibé nafatin ho hanoin katak feto sira merese sai objetu seksuál atu mane sira book kualkér sira-nia kaan.
Ne’e mak akontese ba espetadór feto sira maka sai husi estádiu liuhosi portaun ida de’it iha sorin norte bainhira konsertu ramata. Laiha polísia ida pelumenus besik portaun ka dalan hodi tau matan no emar sai dudu malu de’it maski labarik kiikoan barak iha leet. Aat liután mane sira la’ós subsubar maibé koletivamente halo abuzu seksuál. No feto ida ninia faru to’o naklees, tan mane sira-nia liman fuik. Ida-ne’e maka konsekuénsia husi konsertu Duo Maia nian?
Katak ita repete buat aat husi militár indonéziu. Provérbiu malaiu nian hatete guru kencing berdiri, murid kencing berlari. Indonéziu ninia militár sai mestre di’ak no ita alunu di’ak. Istória hatudu iha Funu Mundiál Daruak bainhira militár japonés invade Nanking (Xina) kuaze feto hotuhotu hetan violasaun. Depois invade fali Indonézia no Timor-Leste, militár japonés kontinua hahalok ne’e. Ikusmai Indonézia sai Japaun ninia alunu di’ak durante tinan 24 iha Timor-Leste. Só ita atu aplika hahalok aat ne’e ba ita-nia feton sira? Karik ita nunka aprende lisaun ida husi istória.
Iha konsertu muzikál ida tan polísia tenke tau matan liu, tan kualkér feto ida bele sai vítima. Presiza mós kampaña públika kontra abuzu seksuál, hanorin seksualidade ne’ebé la’ós tabu husi uma no eskola atu iha respeitu ba feto sira. Só konsertu Duo Maia la’ós fó netik anin-hirin ba amizade entre Timor-Leste ho Indonézia, maibé fó kanek ida tan. Duo Maia mai, kanta, doko palku no mane sira sai buis. Ida-ne’e akontese iha Díli ho mahorik maioria maka mukit. No mane ida hamnasa hodi haktuir kona-ba abuzu seksuál, mas derrepente triste. Kala hanoin nia mós iha inan ne’ebé feto. Oinsá ho ita sira?
* Publika iha Semanál Kla’ak Númeru 46/ loron 11/08/2009.
Leave a Reply